Over afstand houden en loslaten

Ik voer de gesprekken met de studenten uit mijn tutorgroep, centraal in deze gesprekken staat hun ontwikkeling van het afgelopen semester, zoals beschreven in hun ontwikkeldossier. Onvermijdelijk was leren en ontwikkelen verbonden aan het bijzondere karakter van semester 3. De start viel samen met het begin van de Corona-crisis. Het virus kreeg het land en het onderwijs in z’n grip. Scholen sloten van het ene op het andere moment hun deuren. De persconferenties van premier Rutte en de protocollen van de P.O.-raad werden ankerpunten voor houvast en planning. Het derde semester was er één van beperkingen en belemmeringen, maar er waren ook kansen. In dit blog belicht ik aan de hand van citaten uit de dossier de kansen die dit semester bood aan leiderschapsontwikkeling.

Erna Molenaar schrijft: “Op alle terreinen van mijn leven, waarin ik verantwoordelijkheid heb, werd de afgelopen periode een beroep gedaan op mijn flexibiliteit, duidelijke communicatie, moed en wilskracht om beslissingen te nemen binnen een crisissituatie. Het was een leerzame periode. Mijn leiderschapskwaliteiten werden nog meer zichtbaar en ik oefende sterk in het keuzes maken vanuit de bedoeling.” 

Loslaten en anders vasthouden

Marnix Compagnie schrijft treffend: “Dit was een bijzonder semester, waarin afstand houden de norm werd en loslaten van grip een leertraject”.
Loslaten als leertraject, ik kwam het in meerdere dossiers tegen. Vaak is het een leertraject met verrassende resultaten! Het boek ‘Anders vasthouden’ van Wouter Hart (2019) is voor de studenten een inspiratiebron bij het analyseren van hetgeen ze ervaren. ‘Anders vasthouden’ staat voor, werken vanuit de bedoeling. Het stelt de werkelijke opgave centraal. In dit geval, het waartoe van het onderwijs.

Marnix schrijft in zijn dossier:”Leiderschap veranderde in deze periode van leiderschap dichtbij in leiderschap op afstand. Er zijn nieuwe dingen geleerd en ontdekt en deze vallen voor een groot deel binnen het thema ‘loslaten’. Hart gebruikt de term ‘anders vasthouden’ voor het werken vanuit de bedoeling en roept op om de systeemwereld niet leidend te laten zijn. Deze periode van afstandsleren heeft van mij gevraagd om vertrouwde systemen los te laten en op een andere manier te gaan leidinggeven.”

Door als team sámen te ervaren dat je werkt vanuit de bedoeling, ontstaat er eigenaarschap en flow. Dat ervoer Wendy Zweep. Zij schrijft: “In de eerste weken van het thuisonderwijs was ik vooral bezig met het maken van plannen waarin alle afspraken vast kwamen te liggen. Ik was erg gefocust op afstemming en doorgaande lijnen. Ik probeerde controle te houden. Toen mij duidelijk werd dat dit een onmogelijke opgave was, heb ik mij vooral gericht op het stellen van kaders waarbinnen de units hun eigen thuisonderwijs konden vormgeven. In de loop van de weken pakten collega’s dit meer en meer op en namen hierin zelf de regie. Er ontstond een enorme flow. Dit gaf mij het vertrouwen dat ik nog meer kon loslaten. Ik kon vanuit een helicopterview kijken, leiddinggeven op hoofdlijnen en processen monitoren. Dit was een bijzondere ervaring.”

Wendela Kruijt voert met haar team bij het inrichten van het onderwijs een heel eigen koers. Bij haar betekent uitgaan van de bedoeling, uitgaan van de verbinding. “We gaan uit van verbinding met de kinderen en met elkaar. Veiligheid staat voorop en binnen die veiligheid blijven we elkaar als team op school ontmoeten omdat we dat nodig hebben om ons werk goed te blijven doen. Verbinding is één van onze schoolwaarden en ook één van mijn kernwaarden. Ik ben ervan overtuigd dat deze manier van werken ervoor heeft gezorgd dat we als team sterk zijn blijven staan, dat er ruimte was voor elkaars onzekerheden omdat we die te allen tijden konden delen, dat we veel hebben geleerd, omdat we dat steeds weer met elkaar konden doen.”

Soms kan een ander iets beter

Marnix schrijft: “Soms kan een ander iets beter. En ja, leiderschap is ook daarvan gebruik maken. Ik had op me genomen om de noodopvang voor de kinderen te coördineren. In beginsel lag deze taak ook bij mij, omdat ouders toestemming kwamen vragen om hier gebruik van te maken. In het begin waren het een paar kinderen. In de loop van de tijd nam de hoeveelheid kinderen toe en werd de coördinerende taak groter. Als MT hebben we in het najaar de test van Management Drives gedaan. Daaruit kwam naar voren dat mijn IB-er een blauw profiel heeft. Ik heb die blauwe kleur in mindere mate. Ik kan het prima, maar het kost mij meer tijd en het geeft mij veel minder energie dan dat het haar geeft. Ik heb ik mijn IB-er gevraagd het coördineren  van mij over te nemen. Zij kan het gewoon beter en dit toegeven levert zowel haar als mij veel meer op”.

Ook Kees van Garderen maakt gebruik van de kwaliteiten in zijn team. “In de periode van onderwijs op afstand werd intensiever samengewerkt aan onderwijsinhoud, vormgeving en het leren van en met elkaar. Elke week hadden we op dinsdag en donderdag een Hangout Meeting om aanpakken, ervaringen, ideeën en inzichten uit te wisselen, elkaar hierop feedback te geven en af te stemmen waar nodig. Intensieve samenwerking was het gevolg, waarbij gebruik werd gemaakt van elkaars specifieke kwaliteiten. Oudere teamleden, waaronder ikzelf, zagen op tegen het gebruik van Google Hangout Meets voor overleg op afstand. Ik vroeg jongere collega’s de oudere te helpen en zo lukte het ons uiteindelijk allemaal. Doordat ik de jongere collega’s activeerde en ruimte gaf voor experimenteren met digitale werkvormen gebeurde er nog meer. Met name het enthousiasme van de jongere collega’s over de meerwaarde van het video-bellen met leerlingen trok de oudere leerkrachten over de streep. Dat wilden zij ook kunnen.”

Van loslaten naar vasthouden

Liesbeth Haars heeft het gedachtegoed van Wouter Hart gebruikt bij een presentatie aan haar team. Liesbeth schrijft: “De negen sleutels uit het boek helpen mij vast te houden aan de bedoeling. Ik durf ook echt los te laten en taken neer te leggen bij het team. Ik geef mijn collega’s daarbij expliciet het podium door hen te complimenteren met hun inzet voor het bijvoorbeeld het thuisonderwijs. Tegelijkertijd geeft dit mij vertrouwen omdat ik gezien heb dat loslaten kan. Ik merk dat gespreid leiderschap een kwaliteitsverbetering in het denken binnen het team teweegbrengt doordat er meer kennis gedeeld wordt. Liesbeth ziet het Coronatijdperk als kansrijke periode. “Steeds weer terug naar het “waarom van ons onderwijs” was uiteraard in tijden van Corona heel actueel. Hart spreekt over een gouden kans in tijden van crisis. Juist dan is het versterken en levend houden van een visie helpend om dilemma’s met elkaar te bespreken.”

De visie biedt houvast bij het uitvoeren van de opgaven. De visie legitimeert keuzes, geeft richting en verbindt. Schoolleiders die er in slagen om overzicht te houden en op afstand te kijken naar hetgeen nodig is van uit de bedoeling, benutten de gouden kansen. Collega’s ervaren eigenaarschap en kunnen vanuit expertise of passie leider en inspirator worden in het team.

Een leider kan gedefinieerd worden als iemand die invloed heeft op een collega, waarbij invloed gerelateerd is aan het primaire proces van de school, aldus Spillane in Hulsbos, Andersen, Kessels en Wassink (2012). Deze auteurs beschrijven dat gespreid leiderschap kan ontstaan als leerkrachten de (professionele) ruimte ervaren om te komen tot participatie en leiderschap. Met de plotselinge sluiting van de scholen in maart ontstond een scenario-loze situatie. Een ruimte die nog niet was gevuld door systemen, protocollen en formats. Een situatie waarin houvast dringend gevonden diende te worden. De schoolleiders in mijn tutorgroep ervoeren dat het vinden van houvast in het werken vanuit de bedoeling hen rust bood. Gaandeweg bemerkten zij dat gespreid leiderschap in deze bijzondere tijd zo maar zichtbaar werd. Gedwongen loslaten laat onverwachte effecten zien die het vasthouden waard zijn!

Met dank aan Marnix Compagnie, Kees van Garderen,  Liesbeth Haars, Wendela Kruijt, Erna Molenaar en Wendy Zweep, Schoolleiders en studenten aan de Master Educational Leadership.

Edith Pijpers-Streefkerk
Tutor in de persoonlijke lijn van de MEL Van Penta Nova

• Hulsbos, F., Andersen, I., Kessels, J.,  & Wassink, H., (2012) Professionele ruimte en gespreid leiderschap. Heerlen: LOOK, Wetenschappelijk Centrum Onderzoek, van de Open Universiteit
• Hart, W. (2019). Anders vasthouden. 9 sleutels voor het werken vanuit de bedoeling. Deventer: Management IMPACT.